برقراری تعادل میان کار و زندگی شخصی به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های نیروی کار تبدیل شده است. در این میان، انواع مرخصی در قانون کار به عنوان یکی از حقوق بنیادین کارگران و کارمندان، نقش حیاتی در حفظ سلامت جسمی و روانی آنها ایفا می‌کند. قانون مرخصی کارگران در ایران با هدف حمایت از نیروی کار و تضمین حقوق اساسی آنها تدوین شده است. این قانون با در نظر گرفتن شرایط مختلف کاری و نیازهای متنوع کارکنان، طیف گسترده‌ای از مرخصی‌ها را پیش‌بینی کرده است که هر یک دارای شرایط و ضوابط خاص خود هستند. به همین علت بررسی آنها را انجام می‌دهیم.
۱. مرخصی استحقاقی
مرخصی استحقاقی به عنوان یکی از اساسی‌ترین حقوق کارکنان همانند افزایش حقوق ۱۴۰۴ در نظام قانون کار ایران، نقشی حیاتی در تأمین نیازهای استراحتی و تفریحی نیروی کار ایفا می‌کند. قانون مرخصی کارگران در این زمینه با دقت و ظرافت خاصی تدوین شده است تا اطمینان حاصل شود که هر فرد شاغل از فرصت کافی برای بازیابی توان جسمی و ذهنی خود برخوردار است. این نوع مرخصی که در ماده ۶۴ قانون کار به آن اشاره شده، به هر کارگر اجازه می‌دهد سالانه از ۲۶ روز مرخصی با احتساب حقوق بهره‌مند شود که با افزودن ۴ روز جمعه، مجموعاً به ۳۰ روز می‌رسد. برای افرادی که در مشاغل سخت و زیان‌آور مشغول به کار هستند، این میزان با توجه به شرایط خاص کاری‌شان به ۵ هفته در سال افزایش می‌یابد.
دریافت مشاوره رایگان
جهت دریافت مشاوره رایگان در زمینه‌های مالیاتی، حسابداری و مالی فرم زیر را پر کنید و یا همین حالا تماس بگیرید.
نکته قابل توجه در خصوص مرخصی استحقاقی، انعطاف‌پذیری در نحوه استفاده از آن است. کارگران می‌توانند با هماهنگی و توافق کارفرما، این مرخصی را به صورت روزانه یا ساعتی در طول سال مورد استفاده قرار دهند. در صورتی که به هر دلیلی امکان استفاده از تمام مرخصی در طول سال میسر نباشد، قانون اجازه می‌دهد تا حداکثر ۹ روز از مرخصی استحقاقی به سال بعد منتقل شود. مازاد بر این میزان باید محاسبه شده و معادل ریالی آن بر اساس حقوق پایه به کارگر پرداخت گردد. همچنین برای کارگرانی که کمتر از یک سال در محل کار خود مشغول به فعالیت بوده‌اند، میزان مرخصی به نسبت مدت کارکرد آنها محاسبه و تعیین می‌شود.
۲. مرخصی استعلاجی
مرخصی استعلاجی یکی از مهم‌ترین انواع مرخصی در قانون کار است که با هدف حمایت از کارگران و کارمندان در شرایط بیماری یا آسیب‌دیدگی طراحی شده است. این نوع مرخصی که در چارچوب قوانین سازمان تأمین اجتماعی تعریف شده، تضمین‌کننده حق استراحت و درمان کارکنان است. برخلاف سایر انواع مرخصی، مرخصی استعلاجی نیازمند مستندات پزشکی معتبر است و روند تأیید آن بسته به مدت زمان استراحت پزشکی متفاوت است. برای مثال، در مورد استراحت‌های کوتاه‌مدت که کمتر از ۷ روز در هر نوبت و مجموعاً کمتر از ۱۵ روز در سال باشد، تأیید پزشک معالج کفایت می‌کند، اما برای دوره‌های طولانی‌تر، تأیید پزشک معتمد سازمان تأمین اجتماعی یا شورای پزشکی ضروری است.
یکی از جنبه‌های مهم مرخصی استعلاجی، ارتباط آن با سیستم بیمه تأمین اجتماعی است. در طول دوره استراحت پزشکی، سازمان تأمین اجتماعی غرامت دستمزد را که معمولاً معادل ۷۵ درصد حقوق روزانه است، به بیمه‌شده پرداخت می‌کند. در مواردی که بیماری یا آسیب ناشی از کار باشد، این میزان می‌تواند تا ۱۰۰ درصد حقوق افزایش یابد. نکته قابل توجه این است که مدت مرخصی استعلاجی با تأیید سازمان تأمین اجتماعی، جزو سوابق بیمه‌ای و بازنشستگی فرد محسوب می‌شود.
۳. مرخصی بدون حقوق
مرخصی بدون حقوق به عنوان یکی از گزینه‌های انعطاف‌پذیر در نظام قانون کار ایران، شرایطی را فراهم می‌آورد تا کارکنان بتوانند در موارد خاص و ضروری، بدون از دست دادن موقعیت شغلی خود، مدتی را از محل کار دور باشند. این نوع مرخصی که در ماده ۱۶ قانون کار به آن اشاره شده، می‌تواند تا سقف دو سال به طول بینجامد و استفاده از آن مستلزم توافق کتبی میان کارگر و کارفرما است. در طول این مدت، قرارداد کار به حالت تعلیق درمی‌آید که این امر به معنای حفظ رابطه استخدامی علیرغم عدم حضور فیزیکی در محل کار و عدم دریافت حقوق است.
یکی از کاربردهای اصلی مرخصی بدون حقوق، فراهم آوردن فرصت برای ادامه تحصیل، رسیدگی به مسائل خانوادگی یا انجام سفرهای ضروری طولانی‌مدت است. این انعطاف‌پذیری در قانون کار، به کارکنان اجازه می‌دهد تا با حفظ موقعیت شغلی خود بدون نیاز به دریافت گواهی اشتغال به کار، به نیازهای شخصی و حرفه‌ای خود رسیدگی کنند. نکته مهم در خصوص مرخصی بدون حقوق این است که درخواست آن باید با دلایل موجه و قانع‌کننده همراه باشد و کارفرما نیز باید شرایط سازمانی و عملیاتی را در تصمیم‌گیری خود لحاظ کند.
دریافت مشاوره رایگان
جهت دریافت مشاوره رایگان در زمینه‌های مالیاتی، حسابداری و مالی فرم زیر را پر کنید و یا همین حالا تماس بگیرید.
۴. مرخصی زایمان و شیردهی
مرخصی زایمان و شیردهی به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین جنبه‌های قانون مرخصی کارگران، نشان‌دهنده توجه ویژه قانون‌گذار به حمایت از مادران شاغل و نوزادان است. این نوع مرخصی که در قوانین کار ایران به صورت مفصل به آن پرداخته شده، شامل دوره ۹ ماهه است که با حقوق و مزایای کامل به مادران شاغل تعلق می‌گیرد. این مدت زمان که شامل دوران قبل و بعد از زایمان می‌شود، فرصت کافی را برای آمادگی مادر، زایمان و مراقبت از نوزاد فراهم می‌آورد. قانون‌گذار با تدوین این مقررات، تلاش کرده است تا تعادل مناسبی میان مسئولیت‌های شغلی و نقش مادری برقرار کند.
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این نوع مرخصی، امتیازات ویژه‌ای است که برای دوران شیردهی در نظر گرفته شده است. بر اساس ماده ۷۸ قانون کار، مادران شیرده می‌توانند تا پایان دو سالگی کودک، پس از هر سه ساعت کار، از نیم ساعت مرخصی برای شیردهی استفاده کنند. این زمان جزو ساعات کاری محسوب می‌شود و کارفرما موظف است شرایط مناسب را برای این منظور فراهم کند.
۵. مرخصی‌های خاص
در میان انواع مرخصی در قانون کار، مرخصی‌های خاص جایگاه ویژه‌ای دارند که برای رویدادهای مهم زندگی کارکنان در نظر گرفته شده‌اند. ماده ۷۳ قانون کار، به صراحت حق استفاده از ۳ روز مرخصی با حقوق را برای ازدواج دائم و همچنین در صورت فوت اقوام درجه یک شامل همسر، پدر، مادر یا فرزندان به رسمیت شناخته است. این مرخصی‌ها که مازاد بر مرخصی استحقاقی سالانه محسوب می‌شوند, نشان‌دهنده درک قانون‌گذار از اهمیت حضور کارکنان در لحظات حساس زندگی شخصی است و باید در زمان وقوع حادثه مورد استفاده قرار گیرند.
علاوه بر موارد فوق، مرخصی ساعتی نیز به عنوان بخشی از مرخصی استحقاقی، امکان انعطاف‌پذیری بیشتری را برای کارکنان فراهم می‌آورد. این نوع مرخصی که معمولاً با سقف ۱۶ ساعت در ماه محدود می‌شود، به کارکنان اجازه می‌دهد تا برای رسیدگی به امور شخصی خود در ساعات کاری، از محل کار خارج شوند. در این سیستم، هر ۸ ساعت مرخصی ساعتی معادل یک روز مرخصی استحقاقی محاسبه می‌شود.
حقوق و تکالیف طرفین
در چارچوب قانون مرخصی کارگران، حقوق و تکالیف متقابلی برای کارفرمایان و کارکنان تعریف شده است که رعایت آنها ضامن برقراری نظم و عدالت در محیط کار است. کارگران و کارمندان حق دارند از انواع مختلف مرخصی شامل مرخصی استحقاقی، مرخصی استعلاجی، مرخصی بدون حقوق و سایر مرخصی‌های قانونی با رعایت ضوابط و مقررات مربوطه استفاده کنند. در این میان، کارفرمایان موظف هستند ضمن موافقت با درخواست‌های قانونی مرخصی، حقوق و مزایای دوران مرخصی استحقاقی را به طور کامل پرداخت کنند و از ممانعت بی‌دلیل از استفاده کارکنان از حق قانونی خود خودداری نمایند.
یکی از مهم‌ترین جنبه‌های حقوق و تکالیف در زمینه مرخصی، مسئله ذخیره و انتقال مرخصی است. کارفرمایان موظفند امکان ذخیره حداکثر ۹ روز از مرخصی سالانه را برای کارکنان فراهم کنند و مازاد بر آن را در پایان سال تسویه نمایند. همچنین در راستای حفظ سلامت و ایمنی نیروی کار، کارفرمایان باید شرایط کار ایمن و سالم را برای کارکنان تأمین کرده و در صورت نیاز به مرخصی استعلاجی، با آن موافقت کنند. این تعهدات دوجانبه، زمینه‌ساز ایجاد محیط کاری سالم و پویا خواهد بود.
موارد مرتبط با تخلفات
در حوزه مدیریت مرخصی‌ها، موضوع تخلفات و نحوه برخورد با آنها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. سوءاستفاده از مرخصی می‌تواند به شکل‌های مختلفی مانند ارائه گواهی پزشکی غیرواقعی، استفاده از مرخصی بدون هماهنگی قبلی، یا عدم بازگشت به کار پس از اتمام مرخصی بروز کند. در چنین مواردی، کارفرما می‌تواند از مجموعه‌ای از اقدامات تأدیبی استفاده کند که به صورت پلکانی از تذکر شفاهی شروع شده و در صورت تکرار تخلف، به اخطار کتبی، کسر از حقوق و در نهایت ارجاع به کمیته انضباطی ختم می‌شود.
نظام تنبیهی در موارد تخلف از مقررات مرخصی باید متناسب با شدت و تکرار تخلف باشد. کسر کار و غیبت غیرموجه می‌تواند منجر به کسر از حقوق به میزان ساعات یا روزهای غیبت شود. در موارد جدی‌تر، کارفرما می‌تواند از اختیارات قانونی خود برای تعلیق موقت یا حتی خاتمه قرارداد کار استفاده کند. همچنین، سوءاستفاده مکرر از مرخصی می‌تواند به محرومیت از برخی مزایای شغلی مانند پاداش یا ارتقای شغلی منجر شود.
دریافت مشاوره رایگان
جهت دریافت مشاوره رایگان در زمینه‌های مالیاتی، حسابداری و مالی فرم زیر را پر کنید و یا همین حالا تماس بگیرید.
جمع‌بندی
آگاهی از قوانین و مقررات مرخصی در قانون کار، عامل کلیدی در برقراری روابط کاری سالم و پایدار است. انواع مرخصی در قانون کار با هدف حمایت از حقوق کارگران و کارمندان و ایجاد تعادل میان کار و زندگی شخصی طراحی شده‌اند. درک صحیح از مرخصی استحقاقی، مرخصی استعلاجی، مرخصی بدون حقوق و سایر انواع مرخصی، می‌تواند به کارکنان و کارفرمایان در مدیریت بهتر روابط کاری کمک کند. از شما دعوت می‌کنیم سؤالات و تجربیات خود را در زمینه قوانین مرخصی با ما به اشتراک بگذارید.